کلاهک هستهای
به آن قسمت از موشک، راکت، اژدر، مرمی و یا هر سلاح دیگری که حاوی سیستم هستهای و یا حرارتی ـ هستهای باشد، کلاهک هستهای گویند. تکنولوژی کلاهک هستهای به دنبال جنگ جهانی دوم همراه با انبوهی از سیستمهای تسلیحاتی که هر لحظه پیچیدهتر میشوند با گامهایی شتابان به پیش رفته است. پیشرفتهای عمده در طراحی کلاهکهای هستهای (به عنوان مثال ریز شدن الکترونیکی) به کاربردهای کارآمدتر مواد قابل شکافت هستهای و تهیه کلاهکهای هستهای کوچک انجامیده است. ساختن کلاهکهای (هستهای) کوچک همراه با پیشرفتهای مهمی که در عرصه سیستمهای پرتاب کلاهکها صورت گرفته، راه را برای پذیرش وسیع سلاحهای هستهای در نیروهای مسلح ایالات متحده هموار کرده است. ویژگیهای طرحهای تازه کلاهکها از جمله عبارتند از: کنترل، کارآیی و ایمنی بیشتر و در نتیجه تحرک بهتر، دقت بیشتر، برد زیادتر و قدرت کشندگی افزونتر آنها. (نگاه کنید به تکنولوژی هستهای، پژوهش و تهیه و اورانیوم).
تکنولوژی کلاهک هستهای به طرزی فزاینده پیچیده و با صرفه شده است. تاماس کوچران که از کارشناسان تسلیحاتی است بر آن است که زندگی نمونهوار یک کلاهک دورهای حدود سی سال را در برمیگیرد که هفت مرحله مشخص را میتوان در آن تمیز داد:
1ـ آفریده شدن سلاح در ذهن.
2ـ مطالعه کارشناسی.
3ـ مهندسی تهیه و یا تهیه تام و تمام.
4ـ مهندسی تولید.
5ـ تولید نمونه اول.
6ـ تولید به مقدار زیاد و ذخیرهسازی.
7ـ کنار گذاشتن. بنا به تخمینها، هزینه کلاهک ده تا بیست درصد هزینه یک سیستم تسلیحاتی است، گرچه این رقم ممکن است (در بعضی از سیستمهای تسلیحاتی) به طرزی نمایان تفاوت کند. تا میانه دهه 1990، کل تولید کلاهک در ایالات متحده از 28000 عدد در میگذرد. به رغم افزایش پیگیر در کمیت و کیفیت کلاهکهای هستهای، شواهد و مدارکی که اخیراً به دست آمده است، مینمایانند که مشکلات عمدهای در پژوهش و تهیه آنها بروز کرده است این مشکلات از جمله در مورد نیاز (به آنها)، برنامهریزی، هزینه و کارآیی آنهاست. رسانههای خبری، در بسیاری موارد، چندان توجهی به این دلواپسیها نشان ندادهاند، گرچه در گزارشهای متعدد کنگره، بر روی برخی از آنها انگشت نهاده بودند. مثلاً در 1983، کمیتههای تخصیص مالی مجلسین سنا و نمایندگان به این نتیجه رسیده بودند که «به نظر میرسد، با در نظر گرفتن تواناییها و شرایط نظامی و همچنین برآوردهای واقعگرایانه مقتضیات آرایشات در جو سیاسی کنونی در جهان، زیادهرویهایی در میزان ساخت برخی از کلاهکها صورت گرفته است.» افزون بر این، این دو کمیته در باب شتاب برنامه «بازنشسته کردن» (کلاهکها)، به خصوص در مورد آن سیستمهایی که بار نیازهای تولیدی به مواد را سبک خواهند کرد و سیستمهایی که میگویند در آستانه و یا حالت کهنگی قرار دارند تردیدهایی ابراز کرد. در واکنش نسبت به این پرسشها، پرسشهای دیگری که عنوان میشود، کنگره، در مواردی، از تخصیص بودجه برای این و یا آن کلاهک خودداری کرده است (مثلاً برای کلاهک ضد موشک بالیستیکی به نام سنتری) و در موارد دیگری بودجه اختصاص یافته برای کلاهکهای دیگر را یکسره حذف کرده است.
بعد از انفجار یک بمب اتمی معمولی ، عمل سرد شدن
به سرعت انجام می گیرد. بنابرین ، باید فعل و انفعالاتی را در نظر گرفت که
در آنها عمل پیوند به سرعت انجام گیرد. اگر یک بمب اتمی را در مخلوطی از دوتریوم و تریتیوم محصور کرده و مجموعه را در یک محفظه با مقاومت مکانیکی زیاد قرار دهیم، پس ازانفجار بمب اتمی محیط مساعدی برای یک فعل و انفعال ترمونوکلئر ( فعل و انفعال هسته ای گرمازا) به وجود می آید و در اثر آن عمل پیوند هسته ها انجام شده و هلیوم به وجود می آید.
تریتیوم + دوتریوم <----- هلیوم + نوترون
در نتیجه این فعل و انفعال ، حدود هفده میلیون الکترون ولت ، انرژی آزاد می شود. این میزان انرژِی نسبت به واحد وزن ماده قابل انفجار ، در حدود چهار برابر انرژی است که از شکسته شدن اورانیوم حاصل می شود. به عبارت دیگر در موقع پیوند هسته های دوتریم و تریتیوم ، انرژی بیشتر بر واحد جرم نسبت به شکافته شدن هسته های اورانیوم رها می شود.
تهیه بمب هیدروژنی دو اشکال عمده دارد که عبارتند از:
بمب
های اتمی شامل نیروهای قوی و ضعیفی اند که این نیروها هسته یک اتم را به
ویژه اتم هایی که هسته های ناپایداری دارند، در جای خود نگه می دارند.
دو شیوه بنیادی برای آزادسازی انرژی از یک اتم وجود دارد:
می توان هسته یک اتم را با یک نوترون به دو جزء کوچک تر تقسیم کرد. این همان شیوه ای است که در مورد ایزوتوپ های اورانیوم (یعنی اورانیوم 235 و اورانیوم 233) به کار می رود. می توان با استفاده از دو اتم کوچک تر که معمولا هیدروژن یا ایزوتوپ های هیدروژن (مانند دوتریوم و تریتیوم) هستند، یک اتم بزرگ تر مثل هلیوم یا ایزوتوپ های آن را تشکیل داد. این همان شیوه ای است که در خورشید برای تولید انرژی به کار می رود.
در هر دو شیوه یاد شده میزان عظیمی انرژی گرمایی و تشعشع به دست می آید. پرتو گاما
به هنگام شکسته شدن هسته آزاد می شود. انرژی آزاد شده از یک فرآیند شکافت
به این علت است که محصولات شکافت و نوترون ها وزن کمتری از اتم اورانیوم
235 دارند. این تفاوت وزن نمایان گر تبدیل ماده به انرژی است که به واسطه
فرمول معروف انیشتین محاسبه می شود. حدود نیم کیلوگرم اورانیوم غنی شده به کار رفته در یک بمب هسته ای برابر با چندین میلیون گالن بنزین
است. نیم کیلوگرم اورانیوم غنی شده انداز ه ای معادل یک توپ تنیس دارد. در
حالی که یک میلیون گالن بنزین در مکعبی که هر ضلع آن 17 متر (ارتفاع یک
ساختمان 5 طبقه) است، جا می گیرد. حالا بهتر می توان انرژی آزاد شده از
مقدار کمی اورانیوم 235 را متصور شد.برای اینکه این ویژگی های اروانیوم
235 به کار آید باید اورانیوم را غنی کرد. اورانیوم به کار رفته در سلاح
های هسته ای حداقل باید شامل نود درصد اورانیوم 235 باشد.در یک بمب
شکافتی، سوخت به کار رفته را باید در توده هایی که وضعیت «زیر آستانه
بحران» دارند، نگه داشت. این کار برای جلوگیری از انفجار نارس و زودهنگام
ضروری است. تعریف توده ای که در وضعیت «آستانه بحران» قرار داد چنین است:
حداقل توده از یک ماده با قابلیت شکافت که برای رسیدن به واکنش شکافت هسته
ای لازم است. این جداسازی مشکلات زیادی را برای طراحی یک بمب شکافتی با
خود به همراه می آورد که باید حل شود.
برای تولید یک بمب اتمی موارد زیر نیاز است:
• یک منبع سوخت که قابلیت شکافت یا همجوشی را داشته باشد.
• دستگاهی که همچون ماشه آغازگر حوادث باشد.
• راهی که به کمک آن بتوان بیشتر سوخت را پیش از آنکه انفجار رخ دهد دچار شکافت یا همجوشی کرد.
در
اولین بمب های اتمی از روش شکافت استفاده می شد. اما امروزه بمب های
همجوشی از فرآیند همجوشی به عنوان ماشه آغازگر استفاده می کنند.بمب های
شکافتی (فوزیونی): یک بمب شکافتی از ماده ای مانند اورانیوم 235 برای خلق
یک انفجار هسته ای استفاده می کند. اورانیوم 235 ویژگی منحصر به فردی دارد
که آن را برای تولید هم انرژی هسته ای و هم بمب هسته ای مناسب می کند.
اورانیوم 235 یکی از نادر موادی است که می تواند زیر شکافت القایی قرار
بگیرد.اگر یک نوترون آزاد به هسته اورانیوم 235 برود،هسته بی درنگ نوترون
را جذب کرده و بی ثبات شده در یک چشم به هم زدن شکسته می شود. این باعث
پدید آمدن دو اتم سبک تر و آزادسازی دو یا سه عدد نوترون می شود که تعداد
این نوترون ها بستگی به چگونگی شکسته شدن هسته اتم اولیه اورانیوم 235
دارد. دو اتم جدید به محض اینکه در وضعیت جدید تثبیت شدند از خود پرتو
گاما ساطع می کنند. درباره این نحوه شکافت القایی سه نکته وجود دارد که
موضوع را جالب می کند.
1 - احتمال اینکه اتم اورانیوم 235 نوترونی را
که به سمتش است، جذب کند، بسیار بالا است. در بمبی که به خوبی کار می کند،
بیش از یک نوترون از هر فرآیند فیزیون به دست می آید که خود این نوترون ها
سبب وقوع فرآیندهای شکافت بعدی اند. این وضعیت اصطلاحا «ورای آستانه
بحران» نامیده می شود.
2 - فرآیند جذب نوترون و شکسته شدن متعاقب آن بسیار سریع و در حد پیکو ثانیه (12-10 ثانیه) رخ می دهد.
3 - حجم عظیم و خارق العاده ای از انرژی به صورت گرما و
چگونه یک بمب هسته ای بسازیم ؟
بمب های اتمی شامل نیروهای قوی و ضعیفی اند که این نیروها هسته یک اتم را به ویژه اتم هایی که هسته های ناپایداری دارند، در جای خود نگه می دارند. اساسا دو شیوه بنیادی برای آزادسازی انرژی از یک اتم وجود دارد:
1- شکافت هسته ای: می توان هسته یک اتم را با یک نوترون به دو جزء کوچک تر تقسیم کرد. این همان شیوه ای است که در مورد ایزوتوپ های اورانیوم (یعنی اورانیوم 235 و اورانیوم 233) به کار می رود.
- همجوشی هسته ای: می توان با استفاده از دو اتم کوچک تر که معمولا هیدروژن یا ایزوتوپ های هیدروژن (مانند دوتریوم و تریتیوم) هستند، یک اتم بزرگ تر مثل هلیوم یا ایزوتوپ های آن را تشکیل داد. این همان شیوه ای است که در خورشید برای تولید انرژی به کار می رود. در هر دو شیوه یاد شده میزان عظیمی انرژی گرمایی و تشعشع به دست می آید.
برای تولید یک بمب اتمی موارد زیر نیاز است:
- یک منبع سوخت که قابلیت شکافت یا همجوشی را داشته باشد.
- دستگاهی که همچون ماشه آغازگر حوادث باشد.
- راهی که به کمک آن بتوان بیشتر سوخت را پیش از آنکه انفجار رخ دهد دچار شکافت یا همجوشی کرد.
در اولین بمب های اتمی از روش شکافت استفاده می شد. اما امروزه بمب های همجوشی از فرآیند همجوشی به عنوان ماشه آغازگر استفاده می کنند.
بمب های شکافتی (فیزیونی): یک بمب شکافتی از ماده ای مانند اورانیوم 235 برای خلق یک انفجار هسته ای استفاده می کند. اورانیوم 235 ویژگی منحصر به فردی دارد که آن را برای تولید هم انرژی هسته ای و هم بمب هسته ای مناسب می کند. اورانیوم 235 یکی از نادر موادی است که می تواند زیر شکافت القایی قرار بگیرد.اگر یک نوترون آزاد به هسته اورانیوم 235 برود،هسته بی درنگ نوترون را جذب کرده و بی ثبات شده در یک چشم به هم زدن شکسته می شود. این باعث پدید آمدن دو اتم سبک تر و آزادسازی دو یا سه عدد نوترون می شود که تعداد این نوترون ها بستگی به چگونگی شکسته شدن هسته اتم اولیه اورانیوم 235 دارد. دو اتم جدید به محض اینکه در وضعیت جدید تثبیت شدند از خود پرتو گاما ساطع می کنند. درباره این نحوه شکافت القایی سه نکته وجود دارد که موضوع را جالب می کند.
- احتمال اینکه اتم اورانیوم 235 نوترونی را که به سمتش است، جذب کند، بسیار بالا است. در بمبی که به خوبی کار می کند، بیش از یک نوترون از هر فرآیند فیزیون به دست می آید که خود این نوترون ها سبب وقوع فرآیندهای شکافت بعدی اند. این وضعیت اصطلاحا «ورای آستانه بحران» نامیده می شود.
2 - فرآیند جذب نوترون و شکسته شدن متعاقب آن بسیار سریع و در حد پیکو ثانیه (12-10 ثانیه) رخ می دهد.
3 - حجم عظیم و خارق العاده ای از انرژی به صورت گرما و پرتو گاما به هنگام شکسته شدن هسته آزاد می شود.
انرژی آزاد شده از یک فرآیند شکافت به این علت است که محصولات شکافت و نوترون ها وزن کمتری از اتم اورانیوم 235 دارند. این تفاوت وزن نمایان گر تبدیل ماده به انرژی است که به واسطه فرمول معروف E=mc2 محاسبه می شود. حدود نیم کیلوگرم اورانیوم غنی شده به کار رفته در یک بمب هسته ای برابر با چندین میلیون گالن بنزین است. نیم کیلوگرم اورانیوم غنی شده انداز ه ای معادل یک توپ تنیس دارد. در حالی که یک میلیون گالن بنزین در مکعبی که هر ضلع آن 17 متر (ارتفاع یک ساختمان 5 طبقه) است، جا می گیرد. حالا بهتر می توان انرژی آزاد شده از مقدار کمی اورانیوم 235 را متصور شد.برای اینکه این ویژگی های اروانیوم 235 به کار آید باید اورانیوم را غنی کرد. اورانیوم به کار رفته در سلاح های هسته ای حداقل باید شامل نود درصد اورانیوم 235 باشد.در یک بمب شکافتی، سوخت به کار رفته را باید در توده هایی که وضعیت «زیر آستانه بحران» دارند، نگه داشت. این کار برای جلوگیری از انفجار نارس و زودهنگام ضروری است. تعریف توده ای که در وضعیت «آستانه بحران» قرار داد چنین است: حداقل توده از یک ماده با قابلیت شکافت که برای رسیدن به واکنش شکافت هسته ای لازم است. این جداسازی مشکلات زیادی را برای طراحی یک بمب شکافتی با خود به همراه می آورد که باید حل شود.
1 - دو یا بیشتر از دو توده «زیر آستانه بحران» برای تشکیل توده «ورای آستانه بحران» باید در کنار هم آورده شوند که در این صورت موقع انفجار به نوترون بیش از آنچه که هست برای رسیدن به یک واکنش شکافتی، نیاز پیدا خواهد شد.
2 - نوترون های آزاد باید در یک توده «ورای آستانه بحران» القا شوند تا شکافت آغاز شود.
3 - برای جلوگیری از ناکامی بمب باید هر مقدار ماده که ممکن است پیش از انفجار وارد مرحله شکافت شود برای تبدیل توده های «زیر آستانه بحران» به توده هایی «ورای آستانه بحران» از دو تکنیک «چکاندن ماشه» و «انفجار از درون» استفاده می شود.تکنیک «چکاندن ماشه» ساده ترین راه برای آوردن توده های «زیر بحران» به همدیگر است. بدین صورت که یک تفنگ توده ای را به توده دیگر شلیک می کند. یک کره تشکیل شده از اورانیوم 235 به دور یک مولد نوترون ساخته می شود. گلوله ای از اورانیوم 235 در یک انتهای تیوپ درازی که پشت آن مواد منفجره جاسازی شده، قرار داده می شود.کره یاد شده در انتهای دیگر تیوپ قرار می گیرد. یک حسگر حساس به فشار ارتفاع مناسب را برای انفجار چاشنی و بروز حوادث زیر تشخیص می دهد:
1 - انفجار مواد منفجره و در نتیجه شلیک گلوله در تیوپ
2 - برخورد گلوله به کره و مولد و در نتیجه آغاز واکنش شکافت
3- انفجار بمب
در «پسر بچه» بمبی که در سال های پایانی جنگ جهانی دوم بر شهر هیروشیما انداخته شد، تکنیک «چکاندن ماشه» به کار رفته بود. این بمب 5/14 کیلو تن برابر با 500/14 تن TNT بازده و 5/1 درصد کارآیی داشت. یعنی پیش از انفجار تنها 5/1 درصد ازماده مورد نظر شکافت پیدا کرد.
در همان ابتدای «پروژه منهتن»، برنامه سری آمریکا در تولید بمب اتمی، دانشمندان فهمیدند که فشردن توده ها به همدیگر و به یک کره با استفاده از انفجار درونی می تواند راه مناسبی برای رسیدن به توده «ورای آستانه بحران» باشد. البته این تفکر مشکلات زیادی به همراه داشت. به خصوص این مسئله مطرح شد که چگونه می توان یک موج شوک را به طور یکنواخت، مستقیما طی کره مورد نظر، هدایت و کنترل کرد؟افراد تیم پروژه «منهتن» این مشکلات را حل کردند. بدین صورت، تکنیک «انفجار از درون» خلق شد. دستگاه انفجار درونی شامل یک کره از جنس اورانیوم 235 و یک بخش به عنوان هسته است که از پولوتونیوم 239 تشکیل شده و با مواد منفجره احاطه شده است. وقتی چاشنی بمب به کار بیفتد حوادث زیر رخ می دهند:
- نفجار مواد منفجره موج شوک ایجاد می کند.
2 - موج شوک بخش هسته را فشرده می کند.
3 - فرآیند شکافت شروع می شود.
4 - بمب منفجر می شود.
در «مرد گنده» بمبی که در سال های پایانی جنگ جهانی دوم بر شهر ناکازاکی انداخته شد، تکنیک «انفجار از درون» به کار رفته بود. بازده این بمب 23 کیلو تن و کارآیی آن 17درصد بود.شکافت معمولا در 560 میلیاردم ثانیه رخ می دهد.
بمب های همجوشی: بمب های همجوشی کار می کردند ولی کارآیی بالایی نداشتند. بمب های همجوشی که بمب های «ترمونوکلئار» هم نامیده می شوند، بازده و کارآیی به مراتب بالاتری دارند. برای تولید بمب همجوشی باید مشکلات زیر حل شود:دوتریوم و تریتیوم مواد به کار رفته در سوخت همجوشی هر دو گازند و ذخیره کردنشان دشوار است. تریتیوم هم کمیاب است و هم نیمه عمر کوتاهی دارد بنابراین سوخت بمب باید همواره تکمیل و پر شود.دوتریوم و تریتیوم باید به شدت در دمای بالا برای آغاز واکنش همجوشی فشرده شوند. در نهایت «استانسیلا اولام» دریافت که بیشتر پرتو به دست آمده از یک واکنش فیزیون، اشعه X است که این اشعه X می تواند با ایجاد درجه حرارت بالا و فشار زیاد مقدمات همجوشی را آماده کند.
بنابراین با به کارگیری بمب شکافتی در بمب همجوشی مشکلات بسیاری حل شد. در یک بمب همجوشی حوادث زیر رخ می دهند:
1 - بمب شکافتی با انفجار درونی ایجاد اشعه X می کند.
2 - اشعه X درون بمب و در نتیجه سپر جلوگیری کننده از انفجار نارس را گرم می کند.
3 - گرما باعث منبسط شدن سپر و سوختن آن می شود. این کار باعث ورود فشار به درون لیتیوم - دوتریوم می شود.
4 - لیتیوم - دوتریوم 30 برابر بیشتر از قبل تحت فشار قرار می گیرند.
5 - امواج شوک فشاری واکنش شکافتی را در میله پولوتونیومی آغاز می کند.
6 - میله در حال شکافت از خود پرتو، گرما و نوترون می دهد.
7 - نوترون ها به سوی لیتیوم - دوتریوم رفته و با چسبیدن به لیتیوم ایجاد تریتیوم می کند.
8 - ترکیبی از دما و فشار برای وقوع واکنش همجوشی تریتیوم - دوتریوم ودوتریوم - دوتریوم و ایجاد پرتو، گرما و نوترون بیشتر، بسیار مناسب است.
9 - نوترون های آزاد شده از واکنش های همجوشی باعث القای شکافت در قطعات اورانیوم 238 که در سپر مورد نظر به کار رفته بود، می شود.
10 - شکافت قطعات اروانیومی ایجاد گرما و پرتو بیشتر می کند.
11 - بمب منفجر شود.